Bağışıklık Sistemi Nedir? Bağışıklık Sistemi Nasıl Çalışır?

📌 Bağışıklık Sistemi Nedir (İmmün Sistem): Vücudun hastalıklara ve zararlı organizmalara karşı savunma mekanizmasını oluşturan, yabancı ve zararlı maddeleri ayırt ederek vücudu onlardan koruyan, patojen ve tümör hücrelerini yok eden sistemdir. İmmün sistem olarak da bilinen bağışıklık sistemi en basit ifadeyle vücudun kendisine ait olan doğal savunma sistemidir. Ayrıca kavram olarak hastalık yapıcı etkenlerin vücuda girerek çoğalmalarına ‘enfeksiyon‘, bu hastalık yapıcılara karşı vücudun verdiği tepkiye ‘bağışıklık‘ ve bağışıklığın oluşmasında etkili olan organ ve yapılara ise ‘bağışıklık (savunma) sistemi‘ denilmektedir.

Bağışıklık Sistemi Nasıl Çalışır?

1- Özgül (Spesifik) Olmayan Bağışıklık Nedir?

📌 Özgül Olmayan Bağışıklık Nedir: Vücuda zarar veren hastalık yapıcı etkenlere karşı onların türünü ayırt etmeden hangisi olursa olsun aynı şekilde tepki gösteren savunma çeşididir. Özgül olmayan savunma mekanizmaları vücuttaki fiziksel engeller, fagositler, doğal katil hücreler, interferonlar, iltihaplanmalar ve ateşlenmelerdir. İnsan vücudunun özgül olmayan bağışıklık mekanizmaları genel vücut savunmasının birinci ve ikinci hatlarını kapsamaktadır.

1.1 – Savunmanın Birinci Hattı

• Ağız ve Burun: Ağızdaki tükürük salgısı, burundaki kıllar, soluk borusundaki siller, epitel dokunun salgıladığı mukus; tükürük, solunum kanalı ve sindirim kanalında bulunan lizozim enzimi gibi yapılar vücuda zararlı dış etkenlere karşı filtreleme ve kalkan görevi görürler.
• Deri: Vücut için zararlı olan dış etkenlerin vücuda girişini engeller, salgıladığı ter ve yağ ile cildin pH değerini düşürerek mikropların cilde yerleşmesini ve ciltte üremesini engeller.
• Gözler: Gözyaşındaki lizozim enzimi ile hastalık yapıcı etkenlerin vücuda girişini engeller.
• Mide: Yapısındaki HCL ve enzimler vücuda giren hastalık yapıcı etkenleri yok eder.

1.2 – Savunmanın İkinci Hattı

✅ Fagositler: Vücuda giren hastalık yapıcılara karşı ilk karşı koyan hücrelerdir. Sadece zararlı mikroorganizmaları değil, yabancı bileşikleri de vücuttan uzaklaştırırlar. Nötrofiller, monositler ve eozinofiller gibi fagositoz yeteneği olan akyuvarlar ile bazı bağ doku hücreleri, fagositoz ile hücre içerisinde aldıkları mikroorganizmaları sindirim yolu ile parçalayarak etkisiz hâle getirirler. Ayrıca bazı makrofajlar organa özgü iken bazıları vücut genelinde görev yaparlar.

✅ Doğal Katil Hücreleri: Zararlı mikroorganizma bulaşmış veya kanserleşmiş hücreleri salgıladıkları lizozim enzimleri ile parçalayarak yok eden lenfosit hücresi çeşididir. Lenfositler akyuvarlar olup antijene özgü tepki oluşturamadıkları için ikinci savunma hattında bulunurlar. Ayrıca doku ve organ nakillerinin reddinde en önemli faktör, doğal katil hücreleridir.

✅ İnterferonlar: Virüslere karşı üretilen özel antimikrobiyal proteinlerdir. İnterferonlar bazı akyuvar çeşitleri ve virüsler tarafından enfekte edilmiş olan hücreler tarafından üretilirler. İnterferonlar, normal bir hücre ile temas ettiklerinde hücre zarındaki reseptörlere bağlanarak sitoplazmada antiviral proteinlerin sentezlenmesini sağlarlar. İnterferonlar ayrıca diğer bağışıklık hücrelerinin uyarılmasını da sağlayarak bağışıklığın oluşmasında etkili olmaktadır.

✅ İltihaplanma (Yangısal Tepki): Zarar görmüş ya da mikroorganizmalar tarafından enfekte edilmiş dokularda ortaya çıkan bir durumdur. İltihaplanma sırasında yaralı dokuda bulunan bazofiller ve mast hücreleri ortama histamin vererek ilgili bölgede damar geçirgenliğinin ve kanın akış hızının artmasını sağlamaktadır. Bu sayede bağışıklıkta görevli olan hücrelerin ve pıhtılaşmayı sağlayan faktörlerin ilgili bölgeye daha hızlı bir şekilde ulaşması sağlanmaktadır.

✅ Ateşlenme: Vücut sıcaklığındaki bir miktar artış, bağışıklık sisteminin bir çeşit tepkisidir. Hastalık etkeni olan bakterilerin ürettiği toksinler dolaşım sistemine geçince hipotalamusu uyararak vücudun sıcaklığının artmasına yani ateşin yükselmesine sebep olabilir. Ateşin yükselmesi ise vücuttaki kan dolaşımını hızlandıracaktır. Orta dereceli bir ateş bakterilerin üremesini durdurduğu için fagositozu kolaylaştırır ancak çok yüksek ateş enzimlerin yapısını bozduğu için zarar verir. Vücutta yüksek ateşlenmeler sağlık açısından sakıncalı olabilmektedir.

2- Özgül (Spesifik) Bağışıklık Nedir?

📌 Özgül (Spesifik) Bağışıklık Nedir: Hastalık yapıcılara karşı, hastalık yapıcının türüne özgül bir tepki ortaya konulmasıyla ortaya çıkan savunma mekanizmasıdır. Hastalıkların bağışıklık hücreleri tarafından tanınması esasına dayanan özgül bağışıklıkta B ve T lenfositleri görev almaktadır. B lenfositlerin görev aldığı humoral (sıvısal) bağışıklık ve T lenfositlerin görev aldığı hücresel bağışıklık olmak üzere iki çeşit özgül savunma mekanizması bulunmaktadır. Özgül bağışıklık mekanizmaları genel vücut savunmasının üçüncü hattını kapsamaktadır.

2.1 – Humoral (Sıvısal) Bağışıklık

B lenfositleri ve antikorlar ile oluşturulan bağışıklıktır. Humoral bağışıklık denmesinin nedeni antikorların kan plazması ve lenf içerisinde bulunmasıdır. B lenfositleri doğrudan antijenler tarafından uyarılıp bir kısmı hafıza hücrelerine dönüşürken bir kısmı da kısa ömürlü plazma hücrelerine dönüşerek antikor üretir. Üretildikten sonra kan ve lenfe verilen antikorlar yara veya enfeksiyon bölgesine giderek antijenleri etkisiz hâle getirir. Humoral bağışıklık, tifo, difteri gibi bakterilerin sebep olduğu hastalıklara karşı genellikle en etkili bağışıklık yöntemidir.

2.2 – Hücresel Bağışıklık

T lenfositleri ile oluşturulan bağışıklıktır. Antijenlerin T lenfositleri tarafından tanınmasıyla başlar. B lenfositleri antijeni olduğu gibi tanıyabilirken T lenfositleri ancak makrofajlar gibi bazı hücrelerin yardımıyla tanıyabilir. T lenfositleri bu antijenlerle uyarılarak sayılarını artırır ve antijenleri yok etmeye çalışır. T-lenfositleri antijene doğrudan temas ederek yok ettiği için bu bağışıklığa hücresel bağışıklık adı verilir. Hücresel bağışıklık kanserli hücreler, parazitler, mantarlar, nakledilmiş doku, bakteri ve virüsle enfekte olmuş hücreler üzerinde etkilidir.

Bağışıklık Nasıl Kazanılır? Bağışıklık Çeşitleri Nelerdir?

Bağışıklık doğal ve sonradan olmak üzere iki farklı şekilde kazanılmaktadır. Doğal bağışıklık savunmanın 1. ve 2. hattını oluşturan yapılar tarafından sağlanır. Doğal bağışıklık kalıtsaldır, türe ve ırka özgüdür. Örneğin zenciler sarıhumma hastalığına karşı doğal bağışıklığa sahiptir. Örneğin sığır vebası, tavuk kolerası gibi hastalıklar insanda etkili değildir. Diğer yandan insanlar için genellikle öldürücü olan veya ağır seyreden çocuk felci, kabakulak, kızamık, frengi gibi hastalıklara da hayvanlar daha dirençlidir. Kazanılmış bağışıklık ise aktif ve pasif olmak üzere iki çeşittir ve kazanılmış bağışıklık savunmanın 3. hattını oluşturan yapılar tarafından sağlanır.

1- Aktif Bağışıklık Nedir?

Hastalık etkeni mikroorganizmaların ya da mikroorganizmalara ait maddelerin vücuda girmesi durumunda vücudun bu antijenlere karşı B ve T lenfositleri ile savunma yapmasıdır. Aktif bağışıklık hastalığın geçirilmesi veya aşılama gibi yapay yöntemler ile canlıya antijenlerin uygulanması ile iki farklı şekilde kazanılmaktadır. Ancak hastalığın geçirilmesi genellikle daha doğal ve daha etkili olmaktadır. (1) (2) (3) (4) Aşılamanın genel çalışma mantığı şu şekildedir:

• Aşı hastalanmadan önce sağlıklı bireylere yapılır. Aşılamada ilk başta ölü veya zayıflatılmış olan virüs ve bakteri gibi mikroorganizmalar ya da bunların toksinleri vücuda enjekte edilir.
• Vücutta bu hastalık yapıcılara karşı oluşan lenfositlerden bazıları hafıza hücrelerine dönüşür.
• Kişinin aynı hastalık etkeni ile tekrar karşılaşması halinde vücutta hazır olarak bulunan hafıza hücreleri aynı hastalığa karşı tekrardan hızlıca gerekli antikorların üretilmesini sağlar.
• Hızlıca üretilen antikorlar hastalık etkenini hastalık oluşturamadan ya da hastalık ilerlemeden yok edeceği için hastalık belirtisi (semptomu) görülmez veya hastalık hafif olarak atlatılır.

2- Pasif Bağışıklık Nedir?

Hastalanmış kişilere başka bir canlının vücudunda geliştirilen antikorların hazır olarak verilmesi yoluyla bağışıklık kazanılmasıdır. Pasif bağışıklık anne sütü ile plesentadan geçen antikorlar ve serum uygulaması ile iki farklı şekilde kazanılmaktadır. Serum at ve sığır gibi hayvanların kanından, hayvanın vücuduna hastalık etkeni verdikten sonra vücudun ürettiği kan hücrelerinin ve proteinlerin ayrıştırılması ile elde edilir. Hazır antikorlar ise serum ile hasta bireylere verilip vücut direnci arttırılarak hastalığın daha kısa sürede atlatılması sağlanır.

Bağışıklık Sistemi Sağlığı Nasıl Korunur?

Bağışıklık sistemi sağlığını korumak ve güçlendirmek için yapılabilecekler şunlardır:
• Sağlıklı psikolojiye sahip olunmalı ve stres gibi etkenlere dikkat edilmelidir.
• Vücudun asit-baz dengesi ideal olan aralıkta tutulmalıdır. (pH Değeri = 7.4)
• Tekniğine uygun ve düzenli olarak yeterli miktarda D vitamini alınmalıdır.
• Tekniğine uygun, sağlıklı, doğal, dengeli ve düzenli beslenilmelidir.
• Bağışıklık sistemini güçlendiren ve iyi gelen besinler tüketilmelidir.
• Tekniğine uygun ve düzenli olarak yeterli miktarda uyku alınmalıdır.
• Hareketsiz kalınmamalı, düzenli olarak hayata hareket katılmalıdır.
• Sigara, alkol ve uyuşturucu gibi zararlı alışkanlıklardan uzak durulmalıdır.
• Takıntı halinde getirmeden kişisel bakıma ve temizliğe dikkat edilmelidir.
(Ayrıca Bakınız: Bağışıklık Sistemi Nasıl Güçlendirilir?)

Zayıf bağışıklık sistemi ile doğmak (birincil immün yetmezliği), bağışıklık sistemini zayıflatan bir hastalığa yakalanmak (kazanılmış immün yetmezliği), çok aktif bir bağışıklık sistemine sahip olma sonucu alerjik reaksiyonlar göstermek ve kendi vücudu ile savaşan bir bağışıklık sistemine sahip olmak sonucunda otoimmün hastalıklara yakalanmak (1) bağışıklık sistemi sorunları arasındadır. Örneğin tip-I şeker hastalığında insülin üreten pankreas hücreleri, çölyak hastalığında ince bağırsak villusları, MS hastalığında nöronların miyelin kılıfları kişinin kendi bağışıklık sistemi tarafından dejenere edilmektedir. Ancak bağışıklık sistemini etkileyen pek çok faktör olduğu ve riskli durumlarda uzmanlara başvurulması gerektiği unutulmamalıdır.
(Ayrıca Bakınız: Nasıl Sağlıklı Olunur? En İyi Sağlıklı Yaşam Önerileri Nelerdir?)