Bağımlılıkların Gerçek Sebebi: Ödül Eksikliği

📌 Bağımlılık Nedir: Bir canlının madde kullanımına dahil olduğu veya ödüllendirici etkilerin zararlı sonuçlara rağmen davranışı tekrar tekrar takip etmek için zorlayıcı teşvik sağladığı bir davranışta bulunmasıdır. Bağımlılık; zararlı madde, teknoloji, alışveriş, kumar, ilgi, yemek, pornografi ve mastürbasyon gibi unsurları içerebilir. Bağımlılıklarda dopamin yönetim mekanizmasının etkisi asla yadsınamaz. Çünkü bu mekanizmanın ödül, motivasyon, hafıza, dikkat, haz alma ve vücut hareketlerini düzenleme gibi konularda rolü bulunmaktadır.

Örneğin kesin genellemelerden kaçınmak şartıyla uyku bağımlılığı veya uzun süre uyuma eğilimi olan bireyler yaşadığı hayattan mutlu olmadığı için uyanmak istemeyen bireylerdir. Çok sık yemek yiyen bireyler yemek yiyerek mutsuzluk hissini kapatmaya çalışmaktadır. Benzer bir şekilde sosyal medya bağımlılığı ve ilgi bağımlılığı kişinin sosyolojik ve psikolojik boşluklarını tamamlamaya çalışmasıdır. Alkol, uyuşturucu vb. bağımlılığı kişinin kendisini uyuşturarak dertlerinden uzaklaşmasıdır. Yani bağımlılıkların gerçek sebepleri ile görünen sebepleri farklı olabilir! Ayrıca alışveriş vb. bağımlılıklarda toplumsal statü gibi sebepler de etkili olabilir.
(Ayrıca Bakınız: Statü Nedir? [Toplumsal Statü Sağlama])

Kısır Dopamin ve Bağımlılık Döngüsü

Dopamin, çoğu zaman tek başına bağımlılığa neden olmasa da (vücut için gerekli olsa da) dopaminin aşırı miktarda salgılanması bağımlılığa yol açabilir. Örneğin madde kullanımından alınan zevk, beyni tekrar madde kullanma doğrultusunda yönlendirir. Tabi bu durum kişinin isteklerini ve dürtülerini kontrol edip edemeyeceğine göre de değişiklik gösterebilir. Özellikle dopaminin az salgılanması sonrasında kişide görülen mutsuzluk, yorgunluk, depresyon gibi ruhsal çöküntüler; kişinin alkol, uyuşturucu, kumar ve alışveriş gibi kendini mutlu hissetmesini sağlayan ve rahatlatan aktivitelere yönelmesine neden olabilir. (1) (2)

Hayatında yeterli ödül (yemek, eğlence, başarı, ilgi, cinsellik vb.) bulunan bir insanın beyninde yeterli miktarda dopamin doğal olarak üretilir. Ancak kişi doğal olmayan yollarla mutlu olmaya çalıştığında beyin dopaminin dışarıdan temin edileceğini düşünerek üretimini azaltmakta ve beyin tekrardan aynı aktivitelerin yapılması konusunda baskı kurmaktadır. Bu aktivitelerin abartılması ise tolerans gelişimine ve aşırı bağımlılığa yol açmaktadır. Ancak bağımlılığın sebebi beyne verilen hazza değil amigdalanın dopamin uyarısına karşı hassaslaşmasındandır.

Dopaminin eksikliği ise depresyon, anksiyete ve parkinson başta olmak üzere pek çok mental rahatsızlığa yol açar. Titreme, denge kaybı, kilo kaybı, halsizlik, kas krampları, normalden yavaş hareket etme ve intihar düşüncesi de yine bu rahatsızlıklar arasındadır. Bu zararlar ise tekrardan farklı bağımlılıklara yol açmaktadır ta ki canlının bünyesi fizyolojik, psikolojik ve sosyolojik olarak iflas edene dek… Elbette ki egzersiz yapmak, müzik dinlemek, güneş ışığı almak ve yemek yemek gibi doğal dopamin arttırıcı yöntemler de mevcuttur ancak yeterince ödülün olmadığı mutlu bir hayat sürülmemesi halinde kişi bunlara bile bağımlı hale gelebilir. Ancak çeşitli kimyasallar vb. yöntemlerle de bağımlılıkların tetiklenebildiği göz ardı edilmemelidir.
(Ayrıca Bakınız: Çin Tuzu Nedir? Nerelerde Kullanılır? Zararları Nelerdir? [MSG])

Bağımlılıklardan Kurtulmanın En Etkili Yöntemleri

Örneğin zamanında Portekiz’de eroinle mücadele bu yöntem kullanılarak yapılmıştır. Ülkede eroin bağımlılarına iş ve sosyalleşme imkanı sağlanmıştır ve sonuç olarak eroinin serbest bırakılmasına rağmen eroin kullanımı %50 oranında azalmıştır. Dolayısıyla bir insanın veya bir başka canlının da bağımlıklarından kurtulması için hayatta güzel şeylerin de olması gerekmektedir çünkü ödül yoksunluğunda beyin çeşitli şeylere sarmaktadır. Bu mantıktan hareketle bağımlıklardan kurtulmanın en temel üç yönteminin şunlar olduğu söylenebilir:

✅ Bağımlılığın Yerini Doldurmak: Bağımlıklardan kurtulmak için bırakılan şeyin yeri doldurulmak zorundadır. Beyni bir masa ve bağımlılığı masanın ayağı olarak düşünürsek; masanın bir ayağının alınması halinde masa yalpalamaya başlayacağı için masaya yeni bir ayak takılması gerekecektir. İşte bu sebeple doğal ödüller bulunarak o boşluk doldurulmalıdır (1) ki bunun en güzel yöntemi de güzel bir hayattır. Zira dopamin reseptörleri yenilendikçe basit bir şey bile mutluluk vermeye başlayacaktır. Ancak bağımlıkların yerini başka bağımlıklarla doldurmak kısır bir döngüye yol açacak ve kişinin boşa kürek çekmesine sebep olacaktır.
(Ayrıca Bakınız: Ruh Sağlığı Nedir? Ruh Sağlığı Nasıl Korunur?)

✅ Beyinle Savaşmak: Bağımlılıklardan kurtulmak için bir diğer yöntem de kişinin iradesini kullanarak beyniyle savaşmasıdır. Ancak beynin gardını indirip teslim olması hiçte kolay olmayacaktır. Bu süreci kolaylaştırmak için yine de beyne ödül bulmak gerekmektedir. Öteki türlü beyne hiçbir şey vermeden beyin teslim alınmaya kalkılırsa beyin tüm gücüyle direnecektir. Ayrıca kişinin duygusal boşluğa ilk düşüşünde zayıf irade sergilemesi halinde o ana kadar gösterilen bütün çabalar nafile olacaktır. Dolayısıyla bu yöntemi yapamayacağını düşünenler ve yapmaya imkanı olmayanlar boş yere çaba harcamamalıdır! Eğer yasaklarla iş yürüseydi onlarca yıldır yasak olan ülkelerde uyuşturucu tüketimi ve satışı devam etmezdi!

✅ Modern Yöntemler: Bağımlılıklarla mücadele etmek için yapılan (ve bir kısmından da bu yazıda bahsettiğimiz) bilimsel araştırmalar ışığında dopamin reseptörlerini kontrol etmek için geliştirilen bir takım yeni nesil tedavi yöntemleri ve ilaçlar da bulunmaktadır. Tabi ki bağımlılıklardan kurtulmak için bunların haricinde de farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. Uzun lafın kısası, bağımlılıklardan kurtulmak için yapılabilecek en akıllıca şey sağlıklı yaşam tarzıdır.
(Ayrıca Bakınız: Nasıl Sağlıklı Olunur? En İyi Sağlıklı Yaşam Önerileri Nelerdir?)